Grupy Kopernika

Informacja o posiedzeniu Grupy Kopernika w dniach 14 do 17 października 2010 r. w Kaliningradzie.

W dniach od 14 do 17 października 2010 r. składająca się z polskich i niemieckich ekspertów Grupa Kopernika spotkała się na swym dwudziestym drugim posiedzeniu w rosyjskim Obwodzie Kaliningradzkim (Królewiec) na zaproszenie Deutsches Polen-Institut w Darmstadt, Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Europainstitut Klaus Mehnert Kaliningradzkiego Państwowego Uniwersytetu Technicznego. Celem spotkania było wypracowanie własnego zdania na temat sytuacji w regionie podczas spotkań z partnerami rosyjskimi, polskimi i niemieckimi. Niniejszy Raport podsumowuje wspólne refleksje członków Grupy Kopernika.

w maju 2011 r.
Prof. dr Dieter Bingen, Darmstadt
Dr Kazimierz Wóycicki, Warszawa


Raport Grupy Kopernika nr 19
Rosyjski Obwód Królewiec (Oblast Kaliningrad): Szanse na dialog europejski


Uwagi wstępne
Unia Europejska i Rosja poszukują nowych dróg, aby zintensyfikować słabą dotychczas i podatną na zakłócenia współpracę. Za tymi staraniami kryje się przekonanie obu stron, że częściowo bardzo ambitne cele współpracy europejsko-rosyjskiej będzie można osiągnąć jedynie w procesie długofalowym. Realizacja obowiązującego od 1997 r. dwustronnego Porozumienia o partnerstwie i współpracy, trudne negocjacje na temat kolejnego dokumentu i przeciągające się próby skonkretyzowania czterech „przestrzeni współpracy” (gospodarka i środowisko; wolność, bezpieczeństwo i prawo; bezpieczeństwo zewnętrzne; badania naukowe i edukacja) doprowadziły w UE i w Rosji do przekonania, że należy skoncentrować i wypełnić treścią dotychczasowe formy i mechanizmy współpracy. Z drugiej strony kierunki rozwoju na płaszczyźnie globalnej i regionalnej wytworzyły po obu stronach życzenie zwiększenia kontaktów i współpracy.

Na skutek zwiększonego zaangażowania Unii Europejskiej w przestrzeni postsowieckiej w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa lub w ramach Partnerstwa Wschodniego oraz związanego z tym niezadowolenia Rosji z obecności UE w strefie szczególnie drażliwej z jej punktu widzenia, zarówno w Unii jak i w Moskwie dojrzała świadomość, że istniejącą realnie czy też tylko postrzeganą w ten sposób konkurencję o „wspólne sąsiedztwo” należy rozstrzygnąć wyłącznie poprzez otwartą współpracę.

I tak, zarówno ze strony UE, jak i Rosji, wprowadzono do debaty nowe inicjatywy lub przynajmniej nowe idee. Dołączając do toczącej się żywej dyskusji wewnątrzrosyjskiej na temat modernizacji kraju, Unia oraz Rosja uchwaliły wczesnym latem 2010 r. „Partnerstwo na rzecz modernizacji”, mające na celu polepszenie potencjału innowacyjnego oraz wydajności gospodarczej Rosji przy pomocy konkretnych projektów. Po długotrwałych negocjacjach Unia Europejska zasygnalizowała pod koniec 2010 r. gotowość do wsparcia dążeń Rosji, by stała się członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO). Zarówno w samej Rosji, jak i w kilku państwach członkowskich Unii (np. w Niemczech) pojawiły się pomysły, zainspirowane przez instytucje wysokiej rangi, by stworzyć wspólne przestrzenie gospodarcze lub handlowe.

W celach konkretyzacji projektów kooperacyjnych i artykułowania nowych perspektyw dla współpracy Unia Europejska – Rosja, kluczowymi podmiotami są Niemcy i Polska. Oba kraje zainteresowane są tym, by w Rosji znaleźć stabilnego wewnętrznie, praworządnie umocowanego, zorientowanego na prawa człowieka i demokrację partnera, aktywnego gospodarczo i skłonnego do współpracy w dziedzinie polityki zagranicznej. Polityka polska i niemiecka w ramach UE skierowana jest w związku z tym na rozwijanie stosunków pomiędzy UE a Rosją w sposób kompleksowy i całościowy, co oznacza, że chce praktykować opartą na wspólnocie interesów oraz zorientowaną na wartości merytoryczne współpracę z Rosją. To, że Polska i Niemcy ze swoim odrębnym stosunkiem do Rosji, a w szczególności do Obwodu Kaliningradzkiego (jako byłych ziem niemieckich i regionu graniczącego z Polską) mają nie tylko specyficzne sytuacje problemowe z Rosją, ale wyznają też częściowo rozbieżne filozofie współpracy, nie stanowi między nimi przeszkody przy podstawowym porozumieniu co do celów strategicznych polityki europejskiej wobec Rosji oraz przy zasadniczej chęci tworzenia stosunków europejskich z Rosją. Przeciwnie, stanowi szczególną korzyść: porozumienie polsko-niemieckie odnośnie Rosji zawiera większość wewnętrznych wyobrażeń UE o polityce wobec Rosji, a tym samym posiada znaczną wagę. Szczególnie w czasach nowych stosunków polsko-rosyjskich, skierowanych na pojednanie i współdziałanie, oraz w dalszym ciągu „pragmatycznej”, aczkolwiek krytyczno-realistycznej polityki niemieckiej wobec Rosji powstają nowe szanse dla polskich i niemieckich planów współpracy dotyczących wielkiego sąsiada na Wschodzie.

Pozytywne ustosunkowanie się Rosji do otwartej polityki Unii, w szczególności polityki Warszawy i Berlina może być traktowane jako papierek lakmusowy dotyczący deklarowanej przez Moskwę polityki modernizacji. O regionie kaliningradzkim jako projekcie pilotażowym lub eksperymencie w stosunkach unijno-rosyjskich była już mowa wielokrotnie. Skutkiem bliskości geograficznej i sąsiedztwa oraz intensywnych kontaktów mieszkańców Obwodu Kaliningradzkiego z unijną Europą jest to, że tamtejsze społeczeństwo ma inne nastawienie do Europy niż mieszkańcy rosyjskiej macierzy. Również i w tym znaczeniu Obwód Kaliningradzki jest polem eksperymentu. Dlatego też należy silnie podkreślić, że dzisiaj chodzi nie o deklaracje, lecz o konkretne decyzje, choćby nawet dotyczyło to polityki małych kroków – byleby tylko były systematycznie dokonywane. Dotyczy to, na odwrót, również UE, która jak dotychczas nie pokazała wyraźnej polityki w stosunku do tego regionu Rosji.

Punktem wyjścia powinna być sytuacja Obwodu Kaliningradzkiego jako enklawy UE i „regionu pilotażowego”. Należałoby przy tym zwrócić uwagę zarówno na potencjał współpracy transgranicznej (polsko-niemiecko-litewsko-rosyjskiej), jak i na istniejące problemy prawne. Przy tym z pewnością głównym problemem jest „wertykalność władzy” w Rosji, która dopuszcza niewiele samodzielności na płaszczyźnie lokalnej. Należy zwrócić uwagę na ten problem, jeżeli chodzi o pokonywanie barier natury zarówno prawnej, jak i mentalnej. Niezależnie od tego należy stwierdzić, że dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej od początku lat 90. XX wieku istniało wiele programów euroregionalnych, podczas gdy dziś zainteresowanie Unii Obwodem Kaliningradzkim wydaje się wyraźnie mniejsze, mimo jego ważnego i wyeksponowanego położenia, które niemal skłania do przeprowadzania w nim projektów pilotażowych.

Rekomendacje

Kwestie granicy
Warunkiem sine qua non jest zmiana reżimu wizowego. Region kaliningradzki jest enklawą, przez co jego mieszkańcy mają szczególne trudności w swobodnym poruszaniu się. Poprawa tej sytuacji wymaga odpowiednich kroków zarówno ze strony Unii, jak Federacji Rosyjskiej.
Istniejące propozycje i inicjatywy idą we właściwym kierunku. Cały Obwód Kaliningradzki winien być traktowany jako region pogranicza z odpowiednim złagodzeniem reżimu wizowego. Winno się to spotkać z odpowiednią reakcją strony rosyjskiej. Przede wszystkim chodzi o złagodzenie lub całkowitą rezygnacją z obostrzeń (tereny te traktowane są jako strefy zmilitaryzowane), pochodzących jeszcze z czasów sowieckich, a nadal panujących na terenach przygranicznych. Bez tego „liberalizacja” polityki wizowej Unii nie przyniesie żadnych praktycznych efektów dla ludności całego regionu.

Istotnie zwiększona musi być ilość przejść granicznych, tak by zlikwidować niekończące się korki na granicy. Niezbędne jest otwieranie małych przejść granicznych dla pieszych. Należy zwrócić uwagę, że pełna szykan odprawa celna to źródło różnych form korupcji.

Równie istotnym wyzwaniem są zagadnienia granicy morskiej. Teren Zalewu Wiślanego powinien zostać otwarty dla żeglugi, co umożliwi działanie portów, gospodarki morskiej oraz turystyki jachtowej.

Przedstawicielstwo UE w Obwodzie
Na terenie regionu winno znajdować się przedstawicielstwo Unii Europejskiej. Polityka UE wobec regionu kaliningradzkiego powinna być istotnym elementem europejskiej polityki sąsiedztwa, co wymaga namysłu i nowych oryginalnych uregulowań wynegocjowanych ze stroną rosyjską. Przeobrażenie peryferii UE i peryferii Rosji w region ożywionej współpracy stanowi korzyść dla obu stron w znaczeniu stabilności socjoekonomicznej oraz rozwoju społecznego.

Współpraca polsko-niemiecka w sprawach Obwodu powinna brać pod uwagę zdanie strony litewskiej. Dla Litwy region kaliningradzki jest obszarem bezpośredniego zainteresowania, a polityka unijna wobec tego regionu musi uwzględniać interesy Litwy jako członka UE.

Edukacja i młodzież
Edukacja, współpraca naukowa, programy stypendialne dla młodzieży studenckiej oraz wymiana szkolna powinny stanowić pierwszoplanowe narzędzia działania.
Nawiązana już współpraca między Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetem Europejskim Viadrina we Frankfurcie n. Odrą oraz Uniwersytetem im. Immanuela Kanta w Kaliningradzie powinna być rozszerzana i kontynuowana. Istotne, by włączyły się do niej inne wyspecjalizowane ośrodki akademickie.

Królewiec może stać się – i powinien się stać – ważnym miejscem konferencji i spotkań naukowców i dziennikarzy. Celowe byłoby powołanie osobnego Instytutu (typu advanced studies), jako platformy dla dyskusji pomiędzy ekspertami z krajów Unii oraz z Rosji.
Należy zwrócić uwagę, jak dalece doświadczenia dialogu polsko-niemieckiego mogą być przydatne w dyskusjach o kształtującej się dopiero tożsamości regionu dawnego Królewca.


Energetyka
Niepokoić muszą plany budowy siłowni jądrowej w Obwodzie. Można je zrozumieć jako kontynuację polityki traktowania regionu jako forpoczty imperium, przy czym polityka energetyczna stanowi dziś ważne, o ile nie główne narzędzie strategicznego zabezpieczania własnych interesów.

Przewidywana moc elektrowni atomowej wynosi ok. 2300 MW, co wyraźnie przekracza zapotrzebowanie regionu. Jest to sygnał, że elektrownia ma produkować głównie na eksport. Jest to projekt mający na celu zdecydowane obniżenie szans realizacji budowy elektrowni Visaginas, stojący także w konflikcie z polskimi planami uruchomienia produkcji energii jądrowej. Wszyscy sąsiedzi z regionu winni sprawdzić zasadność opcji energii atomowej na rzecz innych form produkcji energii, przy których można by współpracować transgranicznie.

Konkretne partnerstwo modernizacyjne
Wkład do modernizacji Okręgu Kaliningradzkiego mogłaby przykładowo stanowić pomoc przy remontach blokowisk,mających na celu oszczędność energii, oraz znajdującej się w opłakanym stanie przedwojennej substancji mieszkaniowej,. W Niemczech i w Polsce nie powinno być kłopotu ze znalezieniem odpowiednich ekspertów.

Pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych stanowić mogłoby szczególnie korzystną inwestycję w obwodzie kaliningradzkim.

Zastanowić należało by się też nad odbudową zniszczonej gospodarki rolnej regionu i samowystarczalnością pod względem produkcji artykułów rolnych, które to w chwili obecnej pochodzą w większości z importu, poprzez kształcenie zawodowe w dziedzinie rolnictwa i wspieranie wspólnych inicjatyw gospodarczych typu joint-ventures z Polską i Niemcami.

Gospodarka i turystyka
Zmiana i liberalizacja reżimu wizowego otworzy szansę rozwoju gospodarczego w przygranicznych strefach regionu. Naturalne i godne wspierania byłoby powstanie sieci odpowiednio zorganizowanych bazarów na pograniczu.

Niebagatelną rolę odegrać może także turystyka. Należy wykorzystać wzrastającą w regionie świadomość istnienia śladów historycznych w celu rozbudowy infrastruktury turystycznej. Budowa i pielęgnowanie miejsc pamięci tragicznej historii regionu, szczególnie w XX wieku, warunkuje powstawanie i rozwijanie kultury empatii. Otwiera ona drogę do porozumienia i swobodnego odnoszenia się do siebie nawzajem oraz do odkrycia turystycznej przestrzeni skażonej czynnikami historycznymi. Szczególną atrakcję w przyszłości, po rewitalizacji, mógłby stanowić Kanał Mazurski, przechodzący zarówno przez polską, jak i rosyjską część regionu historycznego, na razie żeglowny jedynie w części polskiej. Odpowiednie europejskie środki wspierania mogłyby uczynić z turystycznego projektu pilotażowego papierek lakmusowy dalszych projektów transgranicznych.