Grupy Kopernika

Komunikat z IV posiedzenia „Grupy Kopernika”

W dniach 14 i 15 grudnia 2001 na zaproszenie Deutsches Polen-Institut Darmstadt oraz Instytutu Niemiec i Europy Północnej w Szczecinie odbyło się w Angermünde czwarte posiedzenie Grupy Kopernika, zrzeszającej ekspertów z Polski i Niemiec. Podczas dwudniowych obrad dyskutowano na temat „Rozwoju polsko-niemieckich obszarów przygranicznych („Silicon Valley” lub „Rio Grande”?) w przeddzień rozszerzenia UE”.
Na zaproszenie grupy dr Reinhard Klein, prezes zarządu Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Wspierania Gospodarki (Deutsch-Polnische Wirtschaftsförderungsgesellschaft), Andreas Krüger z referatu 206 Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec, Ruth Henning, dyrektor zarządzający Towarzystwa Polskiego-Niemieckiego w Brandenburgii (DPG Brandenburg) oraz Andrzej Kotula, współpracownik Biura d/s Współpracy Międzynarodowej miasta Szczecina przedstawili w pierwszej części posiedzenia własną ocenę sytuacji. W drugiej części spotkania uczestnicy obradowali na ten temat we własnym gronie. Podczas dyskusji wyłonił się aspekt kompetencji językowej jako szczególnie istotnej dla dalszego rozwoju obszaru przygranicza. Niniejszy raport „Grupy Kopernika” stanowi podsumowanie dyskusji, a także wspólnych przemyśleń.

dr Dieter Bingen, Darmstadt                                                kwiecień 2002
Prof. dr Edward Włodarczyk, Szczecin



IV Raport "Grupy Kopernika"
„Znaczenie nauki języka polskiego dla rozwoju polsko-niemieckiego regionu przygranicznego"

Ogólnie rzecz biorąc wielojęzyczność stanowi istotny warunek komunikacji i wzajemnego zrozumienia, zwłaszcza w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Ograniczając wielojęzyczność do nauki jednego, wspólnego dla wszystkich języka służącego porozumiewaniu się (np. języka angielskiego), eliminuje się różnorodność, ignoruje szczególne warunki regionalne i pozbawia uznania bezpośrednich sąsiadów. W obliczu procesu rozszerzenia UE na Wschód wzbogacenie oferty dotyczącej nauczania języków krajów kandydujących do Unii i graniczących z Niemcami (Polski, Czech) powinno zostać zdefiniowane jako istotny cel polityki kuturalnej, społecznej i gospodarczej.
Co mamy na myśli, mówiąc o nauce języka polskiego zwłaszcza w polsko-niemieckim regionie przygranicznym? Sprawa dotyczy całokształtu stosunków polsko-niemieckich, rozbudzenia świadomości Niemców na temat polskiego sąsiada w integrującej się Europie, polskiej kultury, historii i współczesności.
Jest to istotne wyzwanie dla polityki oświatowej i kulturalnej. Dotyczy ono zarówno polityki realnej jak i fantazji politycznej. Bez decyzji politycznych na poziomie federalnym czy landowym nie uda się doprowadzić do przełomu w kwestii wzbogacenia oferty zajęć z języka polskiego w niemieckich szkołach, przede wszystkim w polsko-niemieckich regionach przygranicznych.

Przedstawiając tę istotną sprawę, wychodzimy z następujących założeń:

I  Znajomość języków obcych, zwłaszcza języka kraju sąsiedniego, odgrywa szczególną rolę w regionach przygranicznych w ramach    

• codziennego ruchu granicznego,
• codziennej turystyki handlowej i korzystania z usług w kraju sąsiednim;
• współpracy transgranicznej osób, organizacji, instytucji, związków, jednostek administracyjnych, ministerstw itd.;
• transgranicznej współpracy gospodarczej.

II  Nauka języka kraju sąsiedniego oraz zaznajomienie się z jego realiami stanowią nie tylko ważny warunek dla komunikacji i współpracy, lecz służą pomocą dla kwestionowania i przezwyciężania stereotypów, kompleksów niższości i przejawów „wywyższania się”. Opanowanie języka sąsiada jest niezbędne w przypadku kwalifikacji zawodowych działaczy politycznych, gospodarczych i społecznych w regionie przygranicznym. Znajomość języka polskiego w Berlinie, Brandenburgii, Meklemburgii–Pomorzu Przednim i Saksonii (szczególnie w obszarze przygranicznym) należy do podstawowych kwalifikacji, opłacalnych także na rynku pracy.

III  Wielojęzyczność jest tym łatwiejsza do osiągnięcia, im wcześniej rozpocznie się naukę języków obcych (przedszkole, szkoła podstawowa). Nauka języków obcych przez zabawę w wieku przedszkolnym jest skutecznym środkiem w procesie przyswajania "trudnego języka niemieckiego". Nic nie stoi na przeszkodzie, aby naukę języka sąsiada rozpocząć w szkołach podstawowych regionu przygranicza od I klasy. Ponadto nauka i doskonalenie języka angielskiego we wspólnych polsko-niemieckich grupach roboczych wydają się być możliwe i sensowne w ramach partnerstwa między szkołami. We wszystkich szkołach średnich regionach przygranicznych powinno się umożliwiać wybór języka polskiego jako języka obcego.

IV  Wiedza o Niemczech i znajomość języka niemieckiego w Polsce jest obecnie zjawiskiem powszechnym. Sprawności językowe realizuje się na poziomie szkoły i uważa za cenione kwalifikacje przy obsadzaniu miejsc pracy. W Niemczech natomiast sytuacja ta ogranicza się do nielicznych szkół (patrz załącznik), w których zaangażowani dyrektorzy i nauczyciele dokładają wielu starań, aby sprostać niezadowalającej sytuacji. Fakt ten pokazuje, że nauka języka polskiego po stronie niemieckiej regionu przygranicznego pojmowana jest wprawdzie jako działanie dobre i godne wspierania – lecz niekoniecznie niezbędne. Natomiast już teraz wzrasta popyt na tego rodzaju podstawowe kwalifikacje językowe. Tak oto absolwenci szkół wykazujący się znajomością języka polskiego mają większe szanse na zdobycie wykształcenia i pracy w handlu, przemyśle czy administracji. Izby przemysłowe i rzemieślnicze w regionie przygranicznym ponawiają apele o uznanie języka polskiego za drugi najważniejszy język obcy, zaraz po języku angielskim.

V  Pomimo wyraźnego zapotrzebowania na zajęcia z języka polskiego w Niemczech brakuje wykwalifikowanych nauczycieli, którzy mogliby prowadzić tego rodzaju zajęcia. Język polski jest zatem przedmiotem deficytowym w szkołach regionu przygranicznego. Należy niezwłocznie dokonać oceny tej sytuacji z perspektywy ministerstw oświaty i nauki danych landów pod względem stawianych celów długofalowych, a także wszcząć konkretne starania zarówno w kierunku kształcenia od podstaw nauczycieli, jak i dalszego podnoszenia ich kwalifikacji. Podstawowe kształcenie nauczycieli w zakresie języka polskiego odbywa się obecnie w Greifswaldzie zaś Instytut Filologii Słowiańskiej na Uniwersytecie w Lipsku zamierza je wprowadzić. Niestety możliwości kształcenia podstawowego nauczycieli języka polskiego w Poczdamie zostały ograniczone, a istnienie polonistyki stawiane jest tam pod znakiem zapytania.

VI  Warunkiem wprowadzenia języka polskiego do oferty dydaktycznej niemieckich szkół jest wykształcenie niemieckich nauczycieli. Nie wszystkie landy muszą oferować np. podstawowe studium nauczycielskie w zakresie języka polskiego. W tej kwestii dopuszcza się możliwość uzgodnień. Należy zaznaczyć, że wzbogacenie oferty dydaktycznej w zakresie języka polskiego poszerza zarazem zawodową perspektywę młodych Niemców angażujących się w kontakty niemiecko-polskie jak i podejmujących decyzję o studiach polonistycznych.

VII  Nieodzownym warunkiem dla stworzenia atrakcyjnej oferty dydaktycznej języka polskiego w niemieckich szkołach jest opracowanie podręczników do nauki tego języka dopasowanych do różnych klas i poziomu wieku. Odradza się rozwiązań prowizorycznych oraz improwizacji w przypadku tego przedmiotu. Poziom kształcenia nauczycieli oraz zewnętrzna jak i merytoryczna jakość podręczników musi odpowiadać standardom nauczania języka angielskiego, francuskiego czy hiszpańskiego. Z uwagi na dotychczasowe względnie małe poszanowanie oraz tradycyjne uprzedzenia i stereotypy dotyczące Polski, zajęcia z języka polskiego powinne odpowiadać aktualnemu stanowi nauczania języków obcych pod względem dydaktycznym i merytorycznym.
Po dzień dzisiejszy materiał dydaktyczny do nauczania języka polskiego jako języka obcego w niemieckich szkołach jest mało usystematyzowany, począwszy od szkoły podstawowej, a kończąc na maturze. Nauczyciele języka polskiego są zmuszeni do indywidualnego zestawiania materiału z dostępnych im podręczników, książek polskich i niemieckich, które jednak nie zostały opracowane z myślą o "języku polskim jako języku obcym w szkołach niemieckich ".
Jakiekolwiek indywidualne próby w zakresie opracowywania nowoczesnych podręczników do nauki języka polskiego powinny być rozsądnie koordynowane i  poddawane konsultacji naukowej. Należy sprawdzić w ministerstwach oświaty, na jakie wsparcie z puli europejskich środków finansowych można liczyć w ramach projektu "Język polski jako język obcy". Do niemieckich fundacji, które od lat odnoszą sukcesy we wspieraniu niemiecko-polskiego porozumienia, kieruje się apel o podjęcie współpracy w realizacji tego tak ambitnego projektu.


Podsumowanie

Aby przezwyciężyć opisane deficyty oraz przypadkowe rozwiązania kompromisowe konieczne jest:

1. wzbogacenie oferty kształcenia podstawowego nauczycieli w zakresie przedmiotu „język polski” na uniwersytetach zwłaszcza w landach graniczących z Polską (Brandenburgia, Saksonia, Meklemburgia–Pomorze Przednie i Berlin);
2. wzbogacenie oferty dotyczącej „przekwalifikowania” nauczycieli, ponieważ długi okres kształcenia w ramach studiów podstawowych nie jest w stanie zapobiec aktualnemu deficytowi nauczycieli;
3. wprowadzenie we wszystkich typach szkół w regionie przygranicznym języka polskiego jako języka obcego – obowiązującego od przedszkola do szkoły wyższej;
4. opracowanie systematycznych podręczników, uwzględniających poszczególne etapy zajęć szkolnych (począwszy od I klasy szkoły podstawowej, aż do matury oraz stosowanych w kształceniu zawodowym), a tym samym zapewnienie procesu dydaktycznego w zakresie nauki języka obcego zgodnie z wytycznymi UE;
5. systematyczne wspieranie istniejących form nauki języka polskiego w ramach grup roboczych oraz jako języka dyskusji (m.in. projekt "Spotkanie heisst Begegnung" Regionalnych Biur ds. Obcokrajowców – Regionale Stellen für Ausländerfragen/RAA) wszędzie tam, gdzie nie odbywają się regularne zajęcia z języka polskiego,
6. możliwie wczesne podjęcie nauki języka polskiego (w miarę możliwości już w przedszkolu, ewentualnie w szkole podstawowej).

Zajęcia z języka polskiego nie mogą być marginalizowane. Polska strona nie powinna traktować nauki języka polskiego ani jako płaszczyzny tradycjonalistycznej polityki języka i kultury, ani jako elementu polityki na rzecz "Polonii".

W procesie zintensyfikowanego wprowadzania nowoczesnych metod nauki języka polskiego przeznaczonych dla niemieckich uczniów, strona niemiecka zdana jest na zrozumienie i praktyczne wsparcie ze strony polskiej. Zajęcia językowe obejmują także wprowadzenie do kultury polskiej i krajoznawstwa.

Uzasadnienie postulowanej intensyfikacji nauki języka polskiego, zwłaszcza w niemieckim pasie przygranicznym, Meklemburgii–Pomorzu Przednim, Berlinie, Brandenburgii oraz Saksonii, ma charakter polityki sąsiedzkiej, kulturalnej i politycznej. We wschodnich landach wymagana jest kompetencja międzykulturowa, przede wszystkim od pokoleń znajdujących się obecnie w okresie pobierania nauki. Podnosi ona atrakcyjność niemieckich regionów przygranicznych dla ich mieszkańców, zwiększa zainteresowanie tymi regionami u mieszkańców innych regionów Niemiec oraz Europy Zachodniej, przyczynia się do wzrostu inwestycji i lokacji przedsiębiorstw. Rozwijanie polskich kompetencji językowych na wschodzie Niemiec ma charakter długofalowej polityki regionalnej oraz przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy dla młodego pokolenia.



ZAŁĄCZNIK
Nauka języka polskiego w Berlinie, Brandenburgii, Meklemburgii–Pomorzu Przednim, Saksonii

Przedszkola i szkoły podstawowe

Berlin
Od 1998/99 szkoła podstawowa  Goerdeler-Schule w Berlinie-Charlottenburgu jako tzw. „Szkoła Europejska” prowadzi placówkę o polsko-niemieckim profilu, która obecnie osiągnęła poziom III klasy. Ewentualne inicjatywy (grupy robocze) w innych szkołach podstawowych nie zostały uwzględnione.

Brandenburgia
Polsko-niemieckie przedszkole, w którym nauczany jest również język polski (Eurokita Knirpsenstadt) znajduje się we Frankfurcie nad Odrą i współpracuje ze Słubicami. Planowane niegdyś otwarcie polsko-niemieckiego przedszkola w Guben nie doszło do skutku. Przedszkole w Forst współpracuje z przedszkolem w Brodach.
W ramach projektu Spotkanie RAA Brandenburg 1200 polskich i niemieckich uczniów szkoły podstawowej uczy się języka sąsiada w 79 grupach roboczych. Nauka prowadzona jest w formie zabawy w grupach (III i IV klasy, w projekcie udział biorą 33 niemieckie i 29 polskie szkóły podstawowe). W czterech szkołach podstawowych w Schwedt (I Szkoła Podstawowa, Szkoła Podstawowa Ehm Welk, Szkoła Podstawowa am Stadtpark i Szkoła Podstawowa im. Astrid Lindgren), jak i w szkole podstawowej w Pinnow, Szkole Podstawowej am Mühlenfließ we Frankfurcie nad Odrą oraz w Europejskiej Szkole Podstawowej w Cottbus oferowana jest nauka języka polskiego w formie grup roboczych. W Tantow i Lunow język polski przekazywany jest w jednej ze szkół podstawowych w formie języka dyskusji. W założonej jesienią 2001 roku Wolnej Szkole (Freie Schule) w Angermünde (obecnie zrzesza ona 8 uczniów) język polski nauczany jest od I klasy.

Saksonia
Polsko-niemieckie przedszkole istnieje już w Görlitz, obecnie tworzone jest kolejne w Zgorzelcu. Od roku szkolnego 2000/2001 w ramach projektu "Wczesna nauka języków obcych" Saksońskiego Ministerstwa Kultury język polski będzie wykładany od I klasy w jednej ze szkół podstawowych w Görlitz. Język polski jest językiem dyskusji również w jednej ze szkół podstawowych w Königshain i w Neißeaue.

Szkoły średnie

Berlin
Od roku 1992/1993 język polski jako drugi język obcy znajduje się w programie nauczania szkoły średniej im. Roberta Jungka w Berlinie począwszy od VII klasy. Gimnazjum im. Gabrieli von Bülow od 1998/1999 wykłada język polski jako trzeci język obcy (przedmiot obligatoryjny w IX i X klasie, trzeci język obcy w XI klasie, kurs podstawowy języka polskiego do matury). Od maja 2001 roku Gimnazjum im. Gabrieli von Bülow jako "Europejska Szkoła spotkań z Polską" planuje dwujęzyczny, polsko-niemiecki profil z polsko-niemiecką maturą. Od sześciu lat w Gimnazjum im. Gabrieli von Bülow istnieją grupy robocze języka polskiego na różnych poziomach zaawansowania dla nauczycieli, rodziców i uczniów. W ramach ponad 70 partnerstw między szkołami berlińskimi i polskimi istnieje wiele innych grup roboczych do nauki języka polskiego, ich dokładna liczba nie jest jednak znana. Szkoła Średnia Gospodarki i Zarządzania (Oberstufenzentrum Bürowirtschaft und Verwaltung) w Steglitz zamierza w roku szkolnym 2002/2003 kształcić handlowców w zakresie komunikacji biurowej, nauka obejmie język niemiecki i polski i trwać będzie trzy lata (w tym sześciomiesięczny semestr w Polsce).

Brandenburgia
W szkołach średnich zajęcia z języka polskiego objęte są głównie programem "niemiecko-polskich projektów szkolnych". W ramach tych projektów polscy uczniowie mogą zdawać niemiecką maturę. Zajęcia z języka polskiego dla uczniów niemieckich odbywają się od VII klasy. Dotyczy to Guben (I Szkoła Zbiorcza = Szkoła Europejska), gimnazjum w Neuzelle (zajęcia dobiegają końca, ewentualnie będą kontynuowane w Eisenhüttenstadt), I Gimnazjum Miejskie we Frankfurcie nad Odrą, szkoła zbiorcza Gratz. We wspólnym projekcie Schwedt/Chojna organizuje się wymianę nauczycieli ("podróżujący nauczyciele"), którzy nauczają swojego języka ojczystego w innym kraju. Kilka szkół zamierza w następnych latach podjąć u siebie polsko-niemiecki projekt szkolny: gimnazjum w Müncheberg, Gimnazjum im. Humboldta w Cottbus oraz gimnazjum w Angermünde. W Brandenburgii zajęcia z języka polskiego prowadzą ponadto Oberstufenzentrum Elsterwerda oraz Oberstufenzentrum Plamnicken/Fürstenwalde i gimnazjum w Seelow. W chwili obecnej w zajęciach języka polskiego uczestniczy łącznie około 900 uczniów z Brandenburgii. Grupy robocze do nauki języka polskiego działają w Gimnazjum im. Humboldta w Cottbus, w szkole sportowej we Frankfurcie nad Odrą, w szkole zbiorczej w Oderbergu, w Szkole Realnej im. Goethego w Eberswalde, w szkole zbiorczej w Briesen (Mark), szkole zbiorczej Storkow i w gimnazjum w Müncheberg.
W Brandenburgii widoczny jest także wzrost zainteresowania zajęciami z języka polskiego w jednostkach kształcenia ustawicznego, jak np. w Centrum Kształcenia (Bildungswerk) Angermünde lub w Szkole Języka i Kultury Dolnołużyckiej (Schule für Niedersorbische Sprache und Kultur) w Cottbus.

Meklemburgia–Pomorze Przednie
Język polski jako drugi język obcy wykładany jest w Polsko-Niemieckim Gimnazjum w Löcknitz. Całkiem nowy polsko-niemiecki projekt współpracy międzyszkolnej (Deutsch-Polnisches Schulprojekt SpReg, „Zwei Sprachen in einer Region – Grenzen überwinden”) rozpoczyna się obecnie w Heringsdorf (Gimnazjum im. Maksyma Gorkiego) i Świnoujściu (Gymnasium Nr. 2 oraz Liceum Ogólnokształcące im. Mieszka I). Uczniowie mieliby jeden do dwóch dni lekcyjnych w tygodniu uczestniczyć we wspólnych zajęciach w mieszanych klasach w niemieckiej i polskiej szkole. W obydwu przypadkach zarówno tok nauczania, jak i wymagania stawiane polskim i niemieckim uczniom powinny być utrzymane na tym samym poziomie. (Heringsdorf: język polski jako drugi język obcy od VII klasy/5 godzin tygodniowo (klasa liczy maksymalnie 15 uczniów); Świnoujście: język niemiecki jako pierwszy język od V klasy/2-3 godziny tygodniowo). Polscy i niemieccy uczniowie klas specjalnych pozostają uczniami swoich szkół rodzimych.

Saksonia
Język polski jako drugi język obcy wykładany jest w Annengymnasium w Görlitz – "Gimnazjum Europejskie". W roku szkolnym 2001/2002 do X klasy zostało przyjętych 13 polskich uczniów. W roku szkolnym 2002/2003 mają zostać utworzone wspólne polsko-niemieckie klasy VII i X z połową uczniów niemieckich i połową uczniów polskich. (Język sąsiada będzie nauczany w grupach, jeden przedmiot będzie wykładany w języku polskim, pozostałe przedmioty w języku niemieckim, polskich pedagogów wyznacza polskie kuratorium.) Gimnazjum im. F.-Joliot-Curie w Görlitz oferuje język polski jako język obcy od VII klasy, również w ramach grupy roboczej. W jednym z gimnazjów w Dreźnie można uczyć się języka polskiego w grupie roboczej. Dwie szkoły średnie (Ostritz, Görlitz) posiadają w programie nauczania język polski jako drugi język obcy od VII klasy, trzy szkoły średnie (Bernstadt, Neißeaue i Rietschen) utworzyły grupy robocze.
 

[Tłumaczenie  Kalina Mróz-Jabłecka, WBZ